ارزیابی ریسک در پروژه های ساختمانی

نویسنده: بهناد محب

چکیده: ریسک ها تاثیر زیادی بر بودجه، برنامه زمان بندی و کیفیت ساخت در هر پروژه ساختمانی دارند. هراندازه ابعاد و جزییات در یک پروژه ساختمانی بیشتر باشد ، توانایی کنترل ریسک ها در فرآیند ساخت ساختمان به منظور جلوگیری از اتفاقات برنامه ریزی نشده اهمیت پیدا می کند. تجهیزات گران در پروژه از یک سو و شرایط قراردادهای اجرائی از سوی دیگر بر نحوه تقسیم بندی ریسک ها درمیان عوامل گرداننده پروژه تأثیر می گذارد. در نتیجه عوامل گرداننده پروژه باید درهر لحظه آمادگی کافی جهت جایگزینی تجهیزات یا تغییرات لازم در داخل پروژه را داشته باشند. هدف اصلی این مقاله جمع آوری اطلاعات مربوط به ریسک های ساخت و ساز ساختمانی در قالب یک جدول منسجم و رتبه بندی مهم ترین عوامل تأثیر گزار برکاهش نرخ ساخت و ساز و شناسایی مناسب ترین اقدام متقابل در جهت به حداقل رساندن ریسک ها در پروژه های آتی میباشد. جمع آوری آمار اولیه بر اساس بررسی پرسشنامه های تکمیل شده در چند پروژه ساختمانی انجام و نتایج مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. با استفاده از روش RRI (شاخص رتبه بندی نسبی) پاسخ ها فیلتر و درادامه از روش AHP (فرآیند تحلیل سلسله مراتبی) برای رسیدن به عوامل اصلی ریسک در پروژه استفاده شد. در انتها عوامل اصلی مورد تجزیه و تحلیل و توصیه های لازم ارائه گردیده است.

کلیدواژه ها: پرسشنامه، شاخص رتبه نسبی (RRI)، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP).

۱. معرفی

بالابردن کیفیت زیرساخت‌ها در هر کشور یکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند همزمان با تقویت کسب‌وکار شرکت‌های مختلف، موجب تقویت تولید ناخالص داخلی گردد. عموما پروژه های ساختمانی از نقطه نظر طراحی و ساخت شبیه یکدیگر نیستند و به همین علت است که ریسک های موجود در پروژه ها نیز شامل ریشه و منشاهای مختلفی می باشند. روند اجرای پروژه ممکن است تاثیری سازنده یا مخرب بر منافع سازندگان یا عوامل اجرائی داخل آن داشته باشد، سطوح مختلف از مدیریت پروژه تا کارگری با تخصص و تجربیات مختلف ممکن است اهداف و سلایق متفاوتی داشته باشند از همین رو مدیریت ریسک به یک شاخصه اساسی در صنعت ساخت و ساز ساختمانی برای شناسایی، ارزیابی و پاسخ مناسب به ریسک ها تبدیل گردیده است. تکمیل پروژه در موعد کمتر از برنامه زمانبندی معمولاً یک کار دشوار برای مدیران پروژه است زیرا موجب بازنگری دراستانداردهای اجرائی پروژه می گردد. دسته بندی و تجزیه و تحلیل ریسک ها ، بهبود روش های مدیریت پروژه و بهره وری بهتر از تجهیزات، همگی از مزایای مدیریت ریسک می باشد.

[۱] بر اساس نظر سنجی انجام شده اطلاعات پرسشنامه به عنوان ورودی این مطالعه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و از نرم افزار SPSS برای رتبه بندی مولفه ها بر اساس میانگین امتیازکسب شده استفاده گردید. در این مطالعه ۶ پارامتر اصلی مدیریت ریسک در پروژه های ساختمانی شناسایی و ارزیابی گردیده است. [۲] پارامترهای اساسی ریسک در بخش ساخت و ساز با جمع آوری اطلاعات و بررسی اثرات آنها فهرست گردید. [۳] با استفاده از SPSS، نشان داده شد که همه نمونه ها (ریسک) فرضیه نادیده گرفته شدن را رد می کنند. [۴] این نتیجه مهم حاصل گردید که همه سازمان ها کمبود نیروی کار ماهر را تجربه می کنند همچنین تأخیر در ساخت پروژه ها به دلیل عدم وجود ارتباط اجرائی مناسب، کمبود مصالح و تجهیزات پای کار و اشکالات طراحی ایجاد می شود. [۵] نتایج حاصل ازاین تحقیق ، ارائه یک راهکار به منظور درک صحیح مدیریت ریسک در پروژه‌های ساختمانی می باشد. [۶] به منظور کاهش ریسک در هر پروژه ساخت و ساز می بایست مدیریت ریسک از ابتدا درنظر گرفته شده تا بیشترین بازدهی را دارا باشد. در نتیجه، داشتن یک رویه مداوم در طول کل پروژه بسیار مهم است.

[۷] ایجاد یک چهارچوب استاندارد برای پیش‌بینی هزینه‌ های حاصل از ارزیابی ایمنی، تصادف یا آسیبها در مدیریت ریسک هر پروژه به منظور دست یابی به یک دستور کار واحد برای مدیران ارشد پروژه. [۸] نشان داد که شرکت های ساختمانی لیتوانیایی از نظر رویکردهای مدیریت ریسک به طور قابل توجهی با سایر کشورها تفاوت دارند و دارای استانداردهای بالاتری در مدیریت ریسک پروژه های ساختمانی هستند. [۹] این نتیجه حاصل شد که با اجرای صحیح برنامه مدیریت ریسک در پروژه دستیابی به اهداف پروژه بطور کامل تضمین خواهد شد و همچنین یک مبنای علمی با هدف تصمیم گیری برای داده های کمی که دارای اندازه هستند تعریف گردید. [۱۰] بر روی مدیریت ریسک و کاهش خطر مرتبط با تجهیزات و تدارکات پروژه تمرکز واستراتژی‌های لازم با در نظر گرفتن سناریوهای احتمالی دنیای واقعی برای کاهش ریسک پروژه شناسایی گردید. [۱۱] ارزیابی ریسک برای پروژه‌های ساختمانی زیرزمینی با استفاده از سیستم نرم‌افزاری ارائه گردید. [۱۲] هجده خطر بالقوه مرتبط با پروژه های ساخت و ساز بین قاره ای در کشورهای در حال توسعه شناسایی و در ۳ سطح سلسله مراتبی (کشور، بازار و پروژه) طبقه بندی گردید.

۲. روش مطالعه

در این مطالعه از پرسشنامه به عنوان ابزار تحقیق استفاده شده که در آن موضوعات به صورت بخش های جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. روش اصلی این مطالعه شناسایی عوامل ریسک در پروژه های ساختمانی از طریق جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه بر اساس مشاهدات و تجربیات میدانی و کارگاهی مهندسان و مدیران پروژه و تجزیه و تحلیل آنها میباشد.

از میان روش های مختلفی که برای ارزیابی و مدیریت ریسک پروژه وجود دارد، روش ارزیابی اطلاعات به دست آمده پس از پایان یافتن پروژه انتخاب گردیده است که اطلاعات و تجربیات مهندسین درگیر در پروژه ه به عنوان مبنا و شاخص ورودی در قالب ۴۵ سوال و در ۱۰ دسته در این مطالعه به عنوان ورودی مورد استفاده قرار گرفته است . این پرسشنامه به مدیران پروژه، پیمانکاران، مهندسان داده و برای جمع‌آوری و سورت اطلاعات جمع‌آوری‌شده از نرم افزار مایکروسافت اکسل استفاده شد. پس از جمع آوری پرسشنامه ها از شاخص رتبه نسبی برای سورت معیارها ی نظرسنجی شده استفاده و از روش AHP برای رتبه بندی معیارها از بالا به پایین استفاده گردید.

پرسشنامه به سه بخش تقسیم می شود:

عوامل بیرونی ریسک: عوامل ریسک های بیرونی آنهایی هستند که خارج از کنترل تیم مدیریت پروژه هستند:

● ریسک های سیاسی

● ریسک های اقتصادی

● ریسک های اجتماعی

● ریسک های آب و هوایی

عوامل داخلی ریسک: ریسک های داخلی را می توان با توجه به اینکه در هر پروژه چه کسانی ممکن است منشأ وقوع ریسک باشند، دسته بندی کرد از قبیل سهامداران پروژه، طراحان و پیمانکاران:

● ریسک منابع

● ریسک کارکنان پروژه

● ریسک ساخت و ساز موقعیت مکانی پروژه

● ریسک اسناد و مشخصات فنی

عوامل کلی ریسک پروژه: ریسک های پروژه به کلیه ریسک هایی گفته می شود که در طول پروسه ساخت و ساز درآن پروژه رخ داده است:

● ریسک زمان پروژه

● ریسک هزینه های پروژه

● ریسک کیفیت عملیات اجرایی انجام شده

● ریسک و خطرات اجرایی حین کار

● ریسک فناوری

از سه دسته نام برده شده فوق، عوامل داخلی ریسک و کلی ریسک پروژه در نظر گرفته شده است. عوامل خارجی ریسک در نظر گرفته نشده است به این علت که خارج از کنترل تیم مدیریت پروژه هستند. دسته بندی خطرات در نظر گرفته شده در مطالعه در جدول ۱ فهرست شده است.

جدول ۱: ساختار پرسشنامه

دسته بندی علامت گذاری

ریسک های مرتبط با زمانی

T۱ عدم ارتباط مدیران رده بالا با مدیران در سطح پایین تر

T۲ سو ارتباط مدیران رده بالا با مدیران در سطوح پایین تر

T۳ برنامه ریزی و زمان بندی نادرست فعالیتها

T۴ بکارگیری افراد بی تجربه در برنامه ریزی و زمان بندی پروژه

T۵ اتخاذ روش های اشتباه اجرایی

T۶ ارتباط ناکافی جهت ایجا تغییرات در برنامه ریزی جهت مدیریت ریسک های حاصل از هزینه

C۱ بودجه بندی نامناسب

C۲ تاخیر در تحویل تجهیزات و مصالح پای کار

C۳ تغییر قیمت مصالح ساختمانی در حین اجرای پروژه

C۴ حوادث غیر منتظره ای که اجرای پروژه را به تاخیر می اندازد (اعتصاب، انتخابات، قفل و غیره)

ریسک هار مرتبط با کیفیت کار

W۱ تغییرات در نیازمندی های طرح (یا تجهیزات) در طول اجرای پروژه

W۲ نیروی کار بی تجربه

W۳ درخواست انجام کارهای غیر مرتبط خارج از قرارداد

ریسک های فناوری

TE۱ اشتباهات در طراحی

TE۲ کمبود فناوری مورد نیاز برای تکمیل پروژه در زمان مورد نیاز

TE۳ کمبود نیروی انسانی متخصص (طراح)

TE۴ انتظار استفاده از فناوری یا تجهیزات بهتر از سوی مشتری در طول اجرای پروژه

ریسک های منابع

R۱ کمبود نیروی انسانی ماهر

R۲ کمبود مصالح و تجهیزات مورد نیاز

R۳ تغییر در مدت اجرای پروژه به دلیل تغییر در نرخ زمان بندی فعالیت ها

R۴ تغییر در عملیات اجرای پروژه به دلیل تغییر درخواست های کارفرما

R۵ جابجایی نامناسب مصالح و تجهیزات در حین حمل به کارگاه

R۶ حمل نادرست مصالح و تجهیزات در محل پروژه

R۷ خرید و استفاده از تجهیزات نامناسب جهت پروژه

R۸ توسعه غیرمنتظره در اطراف سایت که باعث بروز مشکل و تاخیر در حمل و نقل مصالح پروژه می شود

ریسک های کارکنان پروژه

P۱ استخدام اشخاص بی تجربه در پروژه

P۲ نداشتن سواد و دانش کافی در مورد کار

P۳ عدم همکاری بین گروه های اجرایی کارگاه

P۴ عدم ارتباط مناسب میان مهندسان و کارگران در کارگاه

ریسک های طراحی

D۱ اشتباهات و از قلم افتادگی ها در طراحی

D۲ چک نکردن درست کار از سمت طراح

D۳ عدم ابلاغ الزامات طراحی به تیم مجری پروژه

D۴ عدم رعایت استانداردها و مقررات ملی ساختمان که توسط سازمان های دولتی اجباری شده است.

D۵ درخواست تغییرات از سمت سهامداران در طول اجرای پروژه

D۶ طولانی شدن فرایند طراحی پروژه بیش از حد انتظار

ریسک های سهامداران

S۱ عوض شدن سهامداران و صاحبان پروژه

S۲ سهامداران جدید کلیات طرح را تغییر می دهند

ریسک های موجود در سایت کارگاه

C۰۱ بوجود امدن شرایط غیر منتظره داخل سایت

C۰۲ شرایط آب و هوایی پیش بینی نشده

C۰۳ برنامه ریزی نادرست برای پروژه بدون در نظر گرفتن شرایط کارگاه

ریسک اسناد و مشخصات فنی

D۱ مغایرت در نقشه ها

D۲ اطلاعات ناکافی

D۳ وارد کردن اطلاعات اشتباه در نقشه و اسنادفنی

D۴ نگهداری و آرشیو نامناسب اسناد

D۵ ارسال اشتباه مدارک و نقشه ها به گروه های مورد نظر

۳. بحث و نتیجه گیری

با جمع بندی اولیه اطلاعات پرسشنامه از مدیران پروژه، نقشه برداران ، طراحان سازه، مهندسان سایت ، شاخص رتبه نسبی (RRI) برای معیارها بر اساس ارتباط آنها با استفاده از معادله در جدول ۵ تعیین شد. هر چه مقدار RRI بیشتر باشد، رتبه آن بالاتر خواهد بود و بالعکس. عوامل ریسک با مقدار RRI (> 0.73) ریسک های اصلی در این تحقیق در نظر گرفته می شوند. معیارهایی که مقادیر RRI آن از ۰.۷۳ و بیشتر است در جدول ۲ لیست گردیده است.

ماتریس مقایسه زوجی برای کلیه معیارها تشکیل گردید. در ابتدا، دو ماتریس ایجاد می شود که ماتریس اول بر اساس میزان ترجیح از ۱-۹ و ماتریس دوم از ۱-۵ مقیاس و نمره دهی می شود. پس از وارد کردن مقادیر ۱-۹ در ماتریس، بصورت همزمان اعداد متقابل در جدول (به صورت ۱/a_ij) تخصیص داده می شوند. برای بدست آوردن وزن نسبی هر شاخص ،ابتدا ماتریس نرمال را به دست آورده وسپس مجموع هرمقادیر هر ردیف حساب و بر تعداد شاخص های آن ردیف تقسیم می گردد.

جدول ۳. ماتریس مقایسه زوجی (۱-۵)

جدول ۴. ماتریس مقایسه زوجی (۱-۹)

مطابق جدول زیر مقادیر ورن شاخص

جدول ۵: ماتریس اولویت کلی

جدول فوق را بر اساس وزن دهی شاخص ها مرتب میکنیم ، پنج سوال اول جدول به عنوان اولویت های برتر در نظر گرفته می‌شوند. از این رو، با توجه به سوالات پرسشنامه می توان گفت: C4، C9، C10، C۸ و C۳ ریسک های اصلی در پروژه ساخت و ساز هستند. در مرحله بعد، بررسی نرخ سازگاری انجام می شود. و مطابق روش AHP نرخ ناسازگاری نبایستی از۰.۱ تجاوز کند. اگر بزرگتر باشد، ماتریس قضاوت ناسازگار است و مقایسه ها باید دوباره صورت گیرد.

جدول ۶: بررسی نرخ ناسازگاری

CR 0.02587105

۴. نتیجه گیری

نظرسنجی پرسشنامه از مدیران و مهندسان در پروژه های ساختمانی در مکان های مختلف گردآوری گردیده است. ریسک های اصلی شناسایی شد در پروژه های ساختمانی با استفاده از روش AHP به قرار زیر می باشد:

۱.     تغییر در عملیات اجرای پروژه به دلیل تغییر درخواست های کارفرما

۲.     برنامه ریزی نادرست برای پروژه بدون در نظر گرفتن شرایط کارگاه

۳.     کمبود نیروی انسانی ماهر

۴.     تغییر قیمت مصالح ساختمانی در حین اجرای پروژه

۵.     شرایط آب و هوایی پیش بینی نشده

بر اساس نتایج بالا ، پیشنهادات زیر ارائه می شود:

۱.     ارائه دادن راه حل جهت حرکت اجرائی محور بر اساس درک کامل تغییرات یا اصلاحات مورد نظر کارفرما. در برخی موارد تغییرات ایجاد نمی شود زیرا سود حاصله کمتر از هزینه های انجام شده است، چنانچه سود کافی برای پوشش دادن هزینه های انجام شده وجود داشته باشد در این صورت امکان انجام تغییرات به راحتی وجود خواهد داشت. در غیر اینصورت، چنانچه انجام تغییرات غیرقابل اجتناب و خارج از کنترل باشد ، صرف نظر از پیامدهای منفی مالی و اجرایی، ممکن است موجب ایجاد تغییرات داخلی سازمانی گردد.

۲.     شرایط زمین کارگاه می توانند بر هزینه ساخت و ساز و تأثیر زیادی بگذارد. تعداد و حجم عملیات آماده سازی زمین و فعالیت های زیربنایی لازم جهت ساخت یک خانه بر هزینه تمام شده آن تاثیر می گدترد.مواردی همچون نوع خاک و پستی بلندی های زمین توزیع خاک محوطه؛ بالا بودن سطح آب و سایر عوارض محوطه همچون درختان سنگ در خاک .

۳.     بسیاری از سازمان ها به دلیل نداشتن نیروهای ماهر، نیروهای فعلی خود را به منظور تطبیق با شرایط و کمبودهای موجود آموزش می دهند تاا کمبود نیروی ماهر را جبران کنند. زمانی که یک نیروی متخصص دانش یا تجربیات ارزشمند خود را با دیگران به اشتراک می گذارد، این امر شامل آموزش داخل سازمانی می تواند باشد. این یک روش خوب برای سازمان‌هایی است که منابع مالی کمی دارند تا زیرساخت های فنی خود ر ابا حداقل هزینه ممکن ارتقا بخشند.

۴.     به منظور جلوگیری از اثرات افزایش قیمت حاصل از تورم یا شرایط بازار، پیمانکاران باید دارای یک استتراتژی از پیش تعیین شده جهت مدیریت خرید مصالح پای کار خود و انبارداری مناسب آن داشته باشند.

۵.     درک صحیح از ضرایط آب و هوایی و پیش بینی شرایط آب و هوایی در پروژه باعث میشود بتوان در روند انجام عملیات اجرایی از تاخیرات جلوگیری کنیم. عملیات اجرایی وابسته به شزایط آب و هوایی (مانند جوشکاری یا بتن ریزی) بایستی با پیش بینی شرایط جوی در زمان مناسب و از قبل برنامه ریزی شوند. در زمان تنظیم برنامه زمانبندی برای عملیات اجرایی وابسته به آب و هوا بایستی زمان اضافی در نظر گرفت تا روند برنامه زمانی به مشکل بر نخورد. همچنین بایستی از اقدامات کاهشی جهت به حداقل رسانی اثرات جوی و بازگشت به روند اجرایی در سریع ترین زمان ممکن استفاده کرد.

منابع :

[۱] Srinivasan, N.P. and Rangaraj, A., 2020. Study on factors influencing risk management in

construction projects. Management, 5(5.478), pp.18-259.

[۲] Raj, M. and Wadsamudrakar, N.K., 2018. Risk management in construction project. International

Journal of Engineering and Management Research (IJEMR), 8(3), pp.162-167.

[۳] Vinodh K. R. and Therese A.V. 2017. Analysis of Various Types risks in construction projects.

International Journal of Civil Engineering and Technology 8(7), pp. 401-409.

[۴] Archana, V. and Francis, V.A. 2015. Project Assessment of Risks in Construction Industry.

International Journal of Scientific & Engineering Research, ۶(۲),

[۵] Serpella, A.F., Ferrada, X., Howard, R. and Rubio, L., 2014. Risk management in construction

projects: a knowledge-based approach. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 119, pp.653-662.

[۶] Mahendra, P.A., Pitroda, J.R. and Bhavsar, J.J., 2013. A study of risk management techniques for

construction projects in developing countries. International Journal of Innovative Technology and

Exploring Engineering, 3(5), pp.139-142.

[۷] Aminbakhsh, S., Gunduz, M. and Sonmez, R., 2013. Safety risk assessment using analytic hierarchy

process (AHP) during planning and budgeting of construction projects. Journal of safety research,

۴۶, pp.99-105.

[۸] Banaitiene, N. and Banaitis, A., 2012. Risk management in construction projects. Risk

Management–Current Issues and Challenges. In N. Banaitiene (Ed.), Risk Management–Current

Issues and Challenges, pp.429-448.

[۹] Schieg, M., 2006. Risk management in construction project management. Journal of Business

Economics and Management, 7(2), pp.77-83.

[۱۰] Khumpaisal, S., 2007. Risks in the construction project procurement process and the mitigation

methods. Journal of Architectural/Planning Research and Studies (JARS), 5(2), pp.133- 146.

[۱۱] Choi, H.H., Cho, H.N. and Seo, J.W., 2004. Risk assessment methodology for underground

construction projects. Journal of construction Engineering and management, 130(2), pp.258-272.

[۱۲] Mustafa, M.A. and Al-Bahar, J.F., 1991. Project risk assessment using the analytic hierarchy process. IEEE transactions on engineering management, 38(1), pp.46-52.